Orthen in vogelvlucht

Orthen, nu een wijk van ’s-Hertogenbosch-Noord was ooit een echt dijk-dorp. “Orthen was niks anders dan een dijk van een paar kilometer met aan weerskanten huizen”, zo vertelt een Orthense. Het dorp bestond uit lintbebouwing van de Engelse dijk in het westen via de Orthense dijk naar de Ketsheuvel, langs de Schans naar de Herven en verder in oostelijke richting richting Rosmalen. “Daarachter lag de Heinis, Hennist zeggen wij of Noordpool omdat dat zo ver weg is. Onze wereld was maar klein. Voorbij het spoor Den Bosch-Nijmegen noemden wij Siberië en Bokhoven was ’t Endje van de wereld want daarachter lag geen land meer maar de Maas”. De velden aan weerskanten van de dijk strekten zich ver en kaal uit met nauwelijks een boom of struikgewas. Het was er guur, eentonig en winderig zo schrijft Walter Breedveld in zijn streekroman De Kieviten die zich afspeelt in Orthen en de Herven rond 1900.

Ouder dan Den Bosch

Orthen kent een bijzondere geschiedenis. Al in 815 maakt een Duits klooster melding van de nederzetting Ortinum. Het dorp werd gebouwd op een donk, een grote zandheuvel die uitstak boven de drassige omgeving. Orthen is ouder dan ’s Hertogenbosch en de Sint Jan was tot 1413 een dependance van de San Salvatorkerk in Orthen. Vanaf het prille begin kent Orthen een gemeenschappelijk grondbezit, de gement, waarvan het gebruik ieder jaar opnieuw onder de bewoners werd verdeeld. De schaarmeesters waren de gekozen bestuurders van het dorp.
In de middeleeuwen werd Orthen al snel voorbij gestreefd door de stad Den Bosch.

In 1905 maakte een rondreizend fotograaf foto’s van het dorp Orthen

Den Bosch groeide uit tot een strategisch belangrijke plaats waar eeuwenlang strijd om is geleverd. Omdat Orthen aan de noordelijke toegangsweg van de versterkte Brabantse hoofdstad lag, was het dorp onderdeel van de gevechtslinie. In de tachtigjarige oorlog legerde Willem van Nassau met zijn soldaten in Orthen. Om de belegering van de stad kracht bij te zetten werd in 1630 fort Orthen gebouwd. In 1672 besloten de Staten ter verdediging van de stad, Orthen geheel te slopen en de afgegraven grond van de donk te gebruiken voor de fortificatie van Den Bosch en de aanleg van een dijk ten noorden van het oude Orthen.

Fort Orthen, Wim van Hassel

Van het dorp Orthen restte niet veel meer en om het oorlogsgeweld te ontvluchten, verhuisden de Orthenaren naar de stad en keerden pas na jaren terug om hun dorp te herbouwen. Behalve met oorlogsgeweld hadden de Orthenaren eeuwenlang te kampen met overstromingen van de Beerse Maas die jaarlijks de polders van het dorp Beers bij Grave via Oss tot aan Orthen onder water zette.

Het water van de Beerse Maas stond in 1918 tot aan de Orthense dijk

Gelukkig braken er in de 19e eeuw betere tijden aan. Het aantal ‘naburen’ groeide. De Orthenaren aten de groente van eigen land en het vlees van de eigen koeien, geiten en varkens. De Beerse Maas bracht niet alleen ellende maar maakte door het achtergebleven slib, de weiden lekker mals en sappig. De romige melk uit Orthen stond in de stad hoog aangeschreven. Evenals de honing die de bloemrijke velden opleverden.

Truike van Drunen uit Orthen met hondenkar

Boerinnen brachten met de hondenkar de melk naar de Bossche café’s en gegoede families. Rond 1920 ging de melk naar de melkinrichting van de Sint Jan. Om wat bij te verdienen, verhuurden mannen zichzelf met paard en wagen voor transporten als ‘voermannen’. Een andere lucratieve bezigheid was het legen van de volle beerputten van de Bossche bevolking ter bemesting van de eigen akkers.

Commissie Orthen

In 1855 ontstond er een conflict met het Bossche stadsbestuur over de aanleg van een nieuwe begraafplaats op Orthense gemeenschappelijke grond. De Bosschenaren meenden de grond te kunnen claimen. Dit was de eerste van een reeks conflicten die de naam kregen ’Orthense Verwikkelingen’. Uiteindelijk velde koning Willem III een Salomonsoordeel met een Koninklijk Besluit op 1 juni 1866. De regeling behelst onder meer de instelling van een Commissie van Ingezetenen van de Afdeling Orthen die het gemeentebestuur adviseert over het beheer van de eigendommen van de Orthense gemeenschap. Nog altijd bestaat er een Commissie van drie gekozen Orthenaren die de opbrengst van het gemeenschappelijke bezit via subsidies over Orthense verenigingen verdeelt.

Grote veranderingen

De aanleg van twee spoorlijnen naar Utrecht en naar Nijmegen, zette het dorp in 1867 op zijn kop. Negentien gezinnen die gezamenlijk dertien huizen bewoonden, moesten voor de aanleg van het spoor wijken. Het Staatsspoor bood een goede financiële compensatie voor de huizen en de grond. Rond 1870 bouwden de gefortuneerde Orthenaren nieuwe boerderijen. Een aantal daarvan is nu een gemeentelijk monument.

Nieuw gebouwde boerderij uit 1867

Voor de bouw van het spoor en de nieuwe boerderijen, kwam veel los werkvolk naar Orthen. Brachten zij de pokken en cholera mee? Feit is dat er rond 1870 een grote cholera- en pokkenepidemie in Orthen rondwaarde die tientallen mensen het leven kostte. Pastoor Schutjes zag de ontreddering van zijn parochianen en zocht naar een kristallisatiepunt van hoop. Hij gaf een timmerman opdracht een beeld te vervaardigen van de heilige Rochus, de beschermheilige tegen besmettelijke ziekten. Het beeld maakte van Orthen een pelgrimsoord en ieder jaar kwamen op 16 augustus van heinde en verre pelgrims om de heilige Rochus te vereren. De Broederschap van Sint Rochus telde op zijn hoogtepunt tienduizenden leden in Brabant maar ook op Java en Mongolië. Dit heeft geduurd tot begin jaren zestig van de vorige eeuw.
In 1886 zette een gloeiend steenkooltje van de stoomlocomotief de strooien daken van kerk en boerderijen in de fik. Van de oude schuurkerk was niets meer over. De Orthenaren wilden graag een nieuwe kerk midden in het dorp herbouwen naast het in 1855 aangelegde kerkhof aan de Ketsheuvel. In de middeleeuwen stond daar ook al een kerk en de inwoners van de Herven hoefden dan niet meer zo ver te lopen naar de mis. Tegen de zin van zijn parochianen herbouwde pastoor Schutjes de nieuwe kerk op de plaats van de schuurkerk aan de rand van Orthen. Het markeerde een nieuwe fase in het bestaan van Orthen want naast de Lambertuskerk, kwamen er een klooster, een weeshuis en een meisjesschool. Voortaan gingen de jongens en meisjes gescheiden naar school. In de volksmond werd de Kerkhoek al snel Kwezelhoek genoemd.

Emancipatie en groei

Na de Tweede Wereldoorlog verdwijnt het karakter van een agrarisch dijk-dorp. De Ertveldpolder wordt afgegraven en met het zand uit de plas wordt de nieuwbouwwijk Orthen Links uit de grond gestampt. Met pastoor Schouten krijgt Orthen begin jaren vijftig een pastoor die het katholicisme wil moderniseren. Hij neemt het initiatief om een nieuwe kerk te bouwen midden tussen de mensen, centraal in Orthen op de plaats van de middeleeuwse San Salvatorkerk.

Foto Wim van Hassel

De nieuwe San Salvatorkerk werd in 1956 gebouwd naar een ontwerp in van Paul de Graaf in de stijl van de Bossche school. (Zie het verhaal over de San Salvatorkerk in Orthen door Paul Huismans, BHIC 15 januari 2015). De parochie trekt van ver buiten de eigen parochie gelovigen. Samen met de uit Orthen afkomstige wethouder Nico Schuurmans( KVP) zet Schouten zich in voor de maatschappelijke ontwikkeling van Orthen. Zij introduceren een sociale werkplaats (de pottenbakkerij Cor Unum), nieuwe schoolgebouwen, een gebouw voor de wijkverpleging, een huishoudschool.
Begin jaren zestig wordt de polder onder aan de dijk volgebouwd (Schanswetering, Orduynenstraat, Klokwetering). De Orthense gemeenschap groeit en bloeit en kent een rijk verenigingsleven van de visvereniging De Grote Karper, de Orthense Harmonie tot de voetbalvereniging OSC. Het meisjeskoor onder leiding van zuster Jean-Marie wint een nationale prijs. Het gaat Orthen voor de wind.
Vanaf 2000 staat de geloofsgemeenschap van de San Salvator op gespannen voet met het bisdom. In 2011 ontslaat de bisschop het parochiebestuur en zet de geloofsgemeenschap op straat. Het is een bruusk einde van de vernieuwing in de kerk. In opdracht van de bisschop probeert een plebaan met meer op traditionele missen de gelovigen terug te lokken. Als er niemand meer naar de kerk komt, sluit de bisschop het gebouw in 2014. Na het afslaan van het plan voor een trampolinehal, krijgt de San Salvatorkerk in 2021 een nieuwe bestemming als gezondheidscentrum.
Vanaf 1970 heeft de gemeente Den Bosch behoefte aan grond en bouwt in enkele decennia de polder van Orthen tot de Maas vol. De grote stadswijk van Den Bosch Noord slokt Orthen op met weinig oog voor het authentieke karakter van het oude dijkdorp.
In 1850 telde Orthen 500 inwoners, in 1870 tijdens de bouw van de spoorlijnen 1500. Gegevens over het huidige aantal inwoners van Orthen lastig te bepalen omdat er andere wijkgrenzen worden gehanteerd dan voor de dijklintbebouwing  inclusief Herven.

Rijksmonumenten

Fort Orthen (1630)
25 Grafstenen op de Bossche begraafplaats

Gemeentelijke monumenten

Herven 58, boerderij met delen uit de 17e eeuw
Orthen 79, boerderij bouwjaar 1870
Orthen 107
Orthen 113 – 117 (klooster met bijgebouwen)
Orthen 120 – 126 (gebouwd na 1870)
Orthen 63, PNEM-gebouw kv-station 1937, 1950
San Salvatorkerk (1956, Bossche School Schaarhuisplein)
Begraafplaats aan de Ketsheuvel

Door de gemeente aangewezen beschermde gebieden met een bijzonder cultuurhistorisch karakter:

De Heinis en de Engelsedijk met Gemaalweg

Zie verder:

Orthen moedervlek van Den Bosch, De Orthense Schaar, 1985

Diverse publicaties van de Orthense Schaar, een groep heemkunde vrijwilligers die elke eerste maandag van de maand bijeenkomt in het fort aan de Ketsheuvel

Walter Breedveld, De Kieviten, 1952

Wandelgids Linie 1629 ’s-Hertogenbosch, 2020

www.orthen.nl
https://orthenseschaar.nl/
https://orthen.nl/commissie/